KAPITULACJA NIEMIECKA W MAJU 1945 R.

KONIEC WOJNY

II wojna światowa w Europie zakończyła się kapitulacją niemieckiego Wehrmachtu (całości niemieckich sił zbrojnych) w maju 1945 r. Oznaczało to ostateczny koniec narodowosocjalistycznej tyranii. Głównym celem wojennym aliantów była całkowita militarna i polityczna klęska „Trzeciej Rzeszy”.

Lato 1944 r. znacząco przyspieszyło militarną porażkę Niemiec. 22 czerwca Armia Czerwona rozpoczęła szeroką ofensywę, po której Wehrmacht na froncie wschodnim nie zdołał się już podnieść. Dwa tygodnie wcześniej, 6 czerwca, wojska zachodnich aliantów przeprowadziły gigantyczną operację desantową w północnej Francji (lądowanie w Normandii). Odtąd Niemcy były zmuszone prowadzić wojnę na dwa fronty. Od października 1944 r. działania toczyły się również na terytorium niemieckim. 25 kwietnia tego samego roku oddziały amerykańskie i radzieckie spotkały się nad rzeką Łabą niedaleko miasta Torgau.

Armia Czerwona zdobyła Berlin. W połowie kwietnia rozpoczął się tak zwany szturm na Berlin. Po zaciętych walkach ulicznych, okupionych wieloma ofiarami po obu stronach, stolica Niemiec skapitulowała 2 maja 1945 r.

KONIEC WOJNY W BERLINIE

21 kwietnia oddziały radzieckie wkroczyły od wschodu na teren Berlina i zaczęły nacierać w stronę centrum. Na obszarze wyznaczonym przez tory kolei miejskiej napotkały zaciekły opór. Dziesięciodniowe walki toczące się o każdy dom pociągnęły za sobą wiele ofiar. Zginęło około 80 tysięcy żołnierzy Armii Czerwonej. Po stronie niemieckiej życie straciło 20 tysięcy żołnierzy i 30 tysięcy cywili.

Już 24 kwietnia generał porucznik Nikołaj Bierzarin został mianowany radzieckim komendantem Berlina. Jego kwatera główna mieściła się początkowo w kasynie oficerskim szkoły saperskiej w Karlshorst. Na początku maja sztab komendanta przeniósł się do Friedrichsfelde.

Bierzarin od razu zaczął organizować prowizoryczną aprowizację i naprawę infrastruktury. Zajął się również budowaniem nowej administracji komunalnej i życia kulturalnego. Wydawał rozkazy, mające na celu zapobieganie napadom, grabieżom i gwałtom popełnianym przez żołnierzy radzieckich.

Poszczególnymi dzielnicami zarządzali wojskowi komendanci, którym przydzielono komunistów z tzw. grupy Ulbrichta – niemieckich emigrantów przywiezionych z Moskwy. Na początku lipca powstały w Berlinie cztery alianckie sektory okupacyjne.

PODPISANIE PIERWSZEJ KAPITULACJI W REIMS

30 kwietnia 1945 r. Adolf Hitler popełnił w Berlinie samobójstwo. Wcześniej wyznaczył na swojego następcę wielkiego admirała Karla Dönitza. Wobec beznadziejnej sytuacji militarnej Niemiec, Dönitz próbował wynegocjować częściową kapitulację na rzecz Wielkiej Brytanii i USA. Oddelegował generała pułkownika Alfreda Jodla, pełniącego funkcję szefa sztabu generalnego Wehrmachtu, do kwatery głównej zachodnich wojsk alianckich we francuskim mieście Reims.

Jednak amerykański generał Dwight Eisenhower uznał to za próbę rozbicia alianckiego sojuszu. Nalegał na natychmiastową i bezwarunkową kapitulację na rzecz wszystkich wojsk alianckich. Dönitz był zmuszony ustąpić, w związku z czym w Reims, we wczesnych godzinach porannych 7 maja uzgodniona została bezwarunkowa kapitulacja całości niemieckich sił zbrojnych.

Wszyscy obecni uzgodnili ponadto w dodatkowym protokole, że kapitulacja zostanie potwierdzona drugim aktem podpisanym przez wyższych rangą oficerów wojska niemieckiego.

Aby zagwarantować natychmiastowe zaprzestanie działań wojennych, amerykański prezydent Harry Truman i brytyjski premier Winston Churchill następnego dnia oficjalnie ogłosili kapitulację. Weszła ona w życie na wszystkich frontach 8 maja 1945 r. o godzinie 23:01 czasu środkowoeuropejskiego.

PODPISANIE DRUGIEJ KAPITULACJI W BERLINIE

Drugi akt kapitulacji był formalnie ważniejszą częścią bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Wynikało to z faktu, że niemieccy generałowie, którzy złożyli podpisy w Reims, nie sprawowali faktycznego dowództwa nad siłami zbrojnymi. Z tego względu alianci, zwłaszcza Brytyjczycy, obawiali się, że niemieckie dowództwo może próbować zrzucić z siebie odpowiedzialność za przegraną wojnę – tak jak miało to miejsce po I wojnie światowej.

Ratyfikacja kapitulacji odbyła się w radzieckiej kwaterze głównej w Berlinie. Marszałek Gieorgij Żukow, reprezentujący radzieckie dowództwo naczelne, ulokował swój sztab we wschodnioberlińskiej dzielnicy Karlshorst w dawnej szkole saperskiej Wehrmachtu, która nie została uszkodzona w czasie wojny. Do udziału w spotkaniu zaprosił przedstawicieli zwycięskich mocarstw alianckich, włączając Francję. Do Berlina wezwano również naczelnych dowódców niemieckich sił zbrojnych.

PRZYBYCIE NA TEMPELHOF

8 maja o różnych porach dnia wszystkie osoby uczestniczące w akcie kapitulacji przybyły na lotnisko Tempelhof.

Jako pierwszy ze strony alianckiej wylądował rano sekretarz stanu Wyszynski a w południe przybyli brytyjski marszałek lotnictwa Arthur Tedder i dowódca sił powietrznych USA generał Spaatz. Po południu przyleciał również generał Jean de Lattre de Tassigny, głównodowodzący wojsk francuskich.

Delegację niemiecką przywieziono amerykańskim samolotem z Flensburga. To tam na początku maja udał się ostatni niemiecki rząd pod przywództwem wielkiego admirała Dönitza

Radzieccy żołnierze przyjmowali wszystkich gości na lotnisku i przewozili ich przez zniszczone centrum do niemalże nienaruszonej dzielnicy willowej Karlshorst.

PRZYGOTOWANIA DO PODPISANIA KAPITULACJI

Na przygotowanie sali kasyna oficerskiego w szkole saperów było niewiele czasu. Oprócz głównych uczestników wydarzenia przybyli też liczni dziennikarze, członkowie alianckich sztabów, tłumacze i personel pomocniczy.

Ceremonia przesunęła się o kilka godzin. Czekano na rosyjską wersję aktu kapitulacji, istniejącego dotychczas tylko po angielsku. Pewne problemy sprawiał wybór odpowiednich stylistycznie sformułowań, natomiast treść dokumentu podpisanego dzień wcześniej w Reims nie uległa zmianie. Konieczność uzgadniania wszystkiego drogą radiową jeszcze wydłużała cały proces.

Ponadto nad stołem prezydialnym w sali brakowało francuskiej flagi. Zamontowano flagę USA, radziecką i brytyjską, natomiast francuską trzeba było dopiero zaimprowizować z dostępnych kawałków materiału.

Ostatecznie przygotowania zakończyły się około północy.

AKT KAPITULACJI Z 8/9 MAJA

Do niecierpliwie wyczekiwanego podpisania dokumentu doszło dopiero o północy. W dniu 9 maja około godziny 00.15 podpisy pod datowanym na 8 maja aktem kapitulacji złożyli naczelni dowódcy niemieckich wojsk lądowych, marynarki wojennej i lotnictwa – feldmarszałek Wilhelm Keitel, admirał Hans-Georg von Friedeburg i generał pułkownik Hans-Jürgen Stumpff (jako reprezentant głównodowodzącego niemieckich sił powietrznych Roberta von Greima). Wilhelm Keitel był ponadto szefem Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht, OKW).

Po nich dokument podpisali marszałek RAF Arthur Tedder w imieniu aliantów zachodnich oraz marszałek Georgij Żukow w imieniu naczelnego dowództwa radzieckiego. W charakterze świadków podpisy złożyli generał sił powietrznych USA Carl Andrew Spaatz orazfrancuski generał Jean de Lattre de Tassigny.

Cała uroczystość trwała jakieś trzy kwadranse i ograniczyła się do złożenia podpisów. Nie padły żadne deklaracje polityczne. Po opuszczeniu sali przez delegację niemiecką,

Żukow wygłosił krótkie przemówienie. Następnie odbył się bankiet, który przeciągnął się do samego rana.

AKT KAPITULACJI

WSPOMNIENIA

Szaleją fotoreporterzy i operatorzy filmowi. Włażą na stoły, opierają się brzuchami na ramionach generałów i fotografują, fotografują, fotografują… Jeden z naszych operatorów filmowych zawadza długa rączką kamery o głowę jakiegoś amerykańskiego admirała. Ten, najwyraźniej nawykły do zamętu sprawianego przez dziennikarzy, uśmiecha się dobrodusznie i macha ręką: »Okay!« Ale nasi nienawykli do tego oficerowie porządkowi omal nie wyrzucają nieboraka z Sali.

Konstantin Michajłowicz Simonow, Różne dni wojny, Moskwa 1977, t. II, s. 696.

Keitel szybko wstał, rzuciwszy na nas nienawistne spojrzenie, a następnie wziął ze stolika buławę i chwiejnym krokiem zaczął się zbliżać do naszego stołu. Monokl wypadł mu z oka i zwisał na sznurku. Na twarzy wystąpiły czerwone plamy. … Po podpisaniu dokumentu Keitel podniósł się, nałożył prawą rękawiczkę i znów usiłował zademonstrować swoją wojskową postawę, ale jakoś mu to nie szło; powoli wrócił do swojego stołu.

Gieorgij Żukow, Wspomnienia i refleksje, Moskwa 1969, s. 811.

Nagle całe to napięcie, jakie nagromadziło się w tej sali, znika. Tak jakby wszyscy nabrali powietrza w płuca, a potem jednocześnie je wypuścili. Powszechne westchnienie ulgi, rozluźniający wydech. Kapitulacja jest podpisana, wojna skończyła się.

Konstantin Michajłowicz Simonow, Różne dni wojny, Moskwa 1977, t. II, s. 699.

Godzinę później wróciliśmy do sali, w której podpisano kapitulację i zastaliśmy stoły perfekcyjnie nakryte do wielkiego bankietu, a to oznaczało co najmniej sześciogodzinne posiedzenie. Przy każdym nakryciu stały butelki: czerwone i białe wino, szampan, wódka i koniak – niewątpliwie zabójcza dawka alkoholu. Nic więc dziwnego, że nie obyło się bez ofiar nadużycia trunków. Cieszyłem się, że nie było wśród nich przedstawicieli Wielkiej Brytanii”.

Arthur Tedder, With Prejudice. The War Memoirs of Marshal of the Royal Air Force Lord Tedder, London 1966, s. 686.

Uroczysta kolacja zakończyła się w biały dzień śpiewami i tańcami. Radzieccy generałowie tańczyli bezkonkurencyjnie. Ja też nie wytrzymałem i przypomniawszy sobie młode lata odtańczyłem „barynię” [rosyjski taniec ludowy].

Gieorgij Żukow, Wspomnienia i refleksje, Moskwa 1969, s. 812.

REAKCJE

Kapitulacja niemieckiego Wehrmachtu w maju 1945 r. oznaczała koniec wojny w Europie. Druga wojna światowa zakończyła się jednak dopiero wraz z kapitulacją Japonii na początku września 1945 r.

Po ogłoszeniu kapitulacji Niemiec 8 maja, ludzie na całym świecie świętowali zwycięstwo nad niemieckim faszyzmem. W wielu miastach odbyły się spontaniczne uroczystości na ulicach. Tak było również w Moskwie 9 maja, gdzie kapitulacja została ogłoszona dopiero po jej podpisaniu w Berlinie-Karlshorst.

Wielu Niemców w obliczu panujących trudności i strachu przed zemstą uległo nastrojowi przygnębienia. Niemniej również dla niemieckiej ludności kapitulacja oznaczała koniec narodowosocjalistycznych rządów terroru, koniec wojny i zniszczeń. Oficjalne zakończenie wojny w Europie nie oznaczało jednak końca cierpień. Aż do lat pięćdziesią tych XX w. w Europie wschodniej dochodziło do zbrojnych incydentów, głównie stanowiących formę oporu przeciwko radzieckiej dominacji. Skutki wojny widoczne były na całym kontynencie europejskim. Wiele regionów zostało spustoszonych. Niemal wszędzie mieszkańcom doskwierały głód i bieda. Wojna pochłonęła 60 milionów ofiar. W samym tylko Związku Radzieckim zginęło ponad 27 milionów ludzi, w tym około 14 milionów cywilów.

Podczas gdy zniszczenia materialne sukcesywnie w latach powojennych naprawiano, fizyczne i psychiczne skutki II wojny światowej do dziś oddziałują na ludzi i społeczeństwa.

„Wczoraj rano wydarzyła się rzecz niezapomniana. Niemcy zgodzili się na całkowitą, bezwarunkową kapitulację. Gazety donosiły o tym lakonicznie, ale z uroczystą powagą”.

Wpis do dziennika z 10 maja 1945 r., w: Władimir Gelfand, Deutschland-Tagebuch 1945–1946. Aufzeichnungen eines Rotarmisten (Pamiętnik niemiecki 1945-1946. Zapiski czerwonoarmisty), Berlin 2005, s. 85.

„8 maja dotarła do nas dobra wiadomość o zakończeniu wojny i kapitulacji Niemiec, dokładnie trzy lata po zniszczeniu getta w Żołudku. Wszyscy byli bardzo przejęci, z wyjątkiem nas, nielicznych uchodźców w mieście. Dla nas i w nas stopniowo rozgrywała się tragedia. Błąkaliśmy się bez celu wśród świętujących. Ja sam byłem niezwykle zaniepokojony. Czy w ogóle odnajdę kogokolwiek z mojej rodziny przy życiu? Nie dostałem żadnej odpowiedzi na listy, które nieustannie pisałem, a minęły już cztery miesiące od wyzwolenia mojej ojczyzny. Moje obawy rosły z każdą chwilą”.

Moshe Beirach, Aus dem Ghetto in die Wälder. Bericht eines jüdischen Partisanen 1939–1945 (Z getta do lasu. Relacja żydowskiego partyzanta), Frankfurt am Main, s. 184n.

„Kilka dni po naszym powrocie zaczęła się wieczorem strzelanina, jak za najgorszych czasów. Zaczęłam cała dygotać. Przez całą wojnę zachowywałam zimną krew, zawsze zachowywałam spokój, zawsze pakowałam tylko najpotrzebniejsze rzeczy, kiedy schodziliśmy do piwnicy. Teraz – pomyślałam – front wraca! Niemcy wracają! Teraz znowu się zacznie. Zaczęłam wrzucać wszystko do plecaka na chybił trafił. Nie potrafię wyrazić, jak okropnie się czułam. Wtedy ktoś zawołał z podwórza: »Rosjanie strzelają na wiwat!« Strzelali w powietrze wszystkim, co mieli pod ręką – strzały na wiwat – wiwat z okazji pokoju”.

Erinnerungen einer Frau aus Prenzlauer Berg (Wspomnienia mieszkanki Prenzlauer Berg), cyt. za: Antonia Meiners, Berlin 1945. Eine Chronik in Bildern (Berlin 1945. Kronika w obrazach), Berlin 2005, s. 70.

LEGENDY I FAKTY

Po 1945 r. zimna wojna wpłynęła na ocenę aktów kapitulacji podpisanych w Reims i Berlinie-Karlshorst. Każda ze stron przedstawiała swój własny pogląd na historię. Do dziś krąży na ten temat wiele błędnych informacji i legend, na przykład, że:

• Niemieckie wojsko skapitulowało przed aliantami zachodnimi w Reims 7 maja a przed siłami radzieckim w Karlshorst 8 maja.

Oba akty nastąpiły w obecności wszystkich aliantów, tj. przedstawicieli brytyjskich, amerykańskich i radzieckich sił zbrojnych, przy udziale przedstawicieli francuskich w charakterze świadków.

• W Reims nie podpisano kapitulacji, lecz jedynie protokół przygotowawczy. Faktyczny akt kapitulacji nastąpił dopiero 8 maja w Karlshorst.

Kapitulacja w Reims była prawomocna. Uznawał ją również Związek Radziecki, jednak w okresie zimnej wojny było to zatajane.

• Stalin odmówił uznania kapitulacji z Reims, w wyniku czego odbyła się druga ceremonia w Karlshorst, przeznaczona dla opinii publicznej.

Już w Reims delegacja niemiecka podpisała dodatkowy protokół, który przewidywał ratyfikację kapitulacji przez naczelnego dowódcę Wehrmachtu i głównodowodzących poszczególnymi rodzajami wojsk. Zwłaszcza Brytyjczycy nalegali, aby podpis szefa sztabu generalnego Wehrmachtu Jodla, oficera bez uprawnień głównodowodzącego, został potwierdzony podpisami osób posiadających takie kompetencje.

• Spory między aliantami dotyczące tekstu dokumentu sprawiły, że kapitulację podpisano dopiero po północy.

Przesunięcie podpisania dokumentu z popołudnia 8 maja na północ wynikało z przyczyn technicznych: w Reims podpisano jedynie dokument w języku angielskim. Nie udało się od razu przekazać całości rosyjskiego tłumaczenia. Złożenie podpisów nastąpiło około godziny 0:45 środkowoeuropejskiego czasu letniego. Według czasu zachodnioeuropejskiego była 23.45 a według moskiewskiego – już 2.45. Dzień ogłoszenia kapitulacji w Moskwie, czyli 9 maja uznaje się tam za oficjalny koniec wojny.

KARLSHORST JAKO MUZEUM

W 1967 r. w miejscu, gdzie zakończyła się wojna, powstało muzeum. Po 1945 roku kasyna oficerskiego używało wojsko radzieckie. Tak zwane muzeum kapitulacji urządzono z myślą o żołnierzach radzieckich stacjonujących w NRD. Było jednak dostępne również dla szerszej publiczności.

Po wycofaniu się oddziałów radzieckich/rosyjskich Republika Federalna Niemiec i Federacja Rosyjska ustaliły w 1994 r., że muzeum zostanie zachowane. Wystawę postanowiono jednak gruntownie zmienić.

Otwarcie muzeum na nowo nastąpiło w maju 1995 r. Opiekowało się nim stowarzyszenie, którego członkami były początkowo instytucje niemieckie i rosyjskie. W późniejszych latach dołączyły muzea II wojny światowej z Ukrainy i Białorusi

Gdy 24 lutego 2022 r. Rosja z naruszeniem prawa międzynarodowego rozszerzyła działania wojenne wymierzone w Ukrainę, muzeum stanęło przed zasadniczym pytaniem: jaką formę może w przyszłości przybrać współpraca instytucjonalna? Jakie zmiany koncepcji wystawy i przekazywanych na niej treści są konieczne? Dyskusja nad tymi kwestiami jest obecnie w toku.

ODCISK

Museum Berlin-Karlshorst
Dyrektor: dr Jörg Morré
Koncepcja: dr Babette Quinkert
Kuratorzy: Margot Blank, dr Jörg Morré, dr Babette Quinkert
Grafika wystawy: Christine Kitta
Tłumaczenie: Justyna Górny